Hơn hai mươi năm làm báo, viết văn trong quân đội, đã nhiều lần tôi tiếp cận với sự hi sinh quả cảm của đồng chí, đồng đội mình ngay trong thời bình. Điều đó luôn ám ảnh tôi. Day dứt, tiếc nuối và trăn trở. Có người còn trẻ lắm, vừa tròn hai mươi. Có người chưa biết mặt đứa con sắp sinh của mình. Có người đang xây dở ngôi nhà cho cha già mẹ héo. Có người chưa lập gia đình... Một số được phong Anh hùng ngay sau khi hi sinh như Liệt sĩ Lê Văn Phượng, Lù Công Thắng… Đặc biệt, có một người anh cùng cơ quan, trong một chuyến công tác, mà chỉ hôm trước thôi, anh còn điện thoại dặn tôi điều này điều khác về nghề, vậy màmấy ngày sau, anh đã nằm đó, xương cốt cũng chẳng còn được bao nhiêu trong chiếc quan tài kẽm phủ lá cờ đỏ sao vàng cùngnhững đồng đội khác.
Nước mắt dường như vô nghĩa với chúng tôi, những người lính, đồng đội của anh.

Đã tròn hai mươi năm, tôi cònrõ mồn một chiếc quan tài kẽm của anh trong hàng quan tài kẽm phủ lá cờ đỏ sao vàng ấy. Anh là Liệt sĩ - Thượng tá Nguyễn Duy Thanh.

Khi tôi về mái nhà Truyền hình Quân đội Nhân dân, anh đã có hàng chục năm tuổi nghề, hàng trăm phóng sự từ chiến trường nóng bỏng đến những cuộc tháp tùng cờ hoa lộng lẫy nơi trời Âu, Phi cùng các đoàn quân sự cấp cao. Người con quê Yên Thắng, Yên Mô, Ninh Bình ấy, lịch lãm mà gần gũi vô cùng. Cơ quan báo chí truyền hình mỗi người mỗi nết, có thể tranh luận kịch liệt về nghề, phê phán những điểm yếu, quyết liệt những khuôn hình chưa chuẩn, gay gắt một lời bình hời hợt, dễ dãi, nhưng khi rời phòng họp là yêu thương quấn túm lấy nhau. Tôi về Truyền hình Quân đội trong tâm thế e dè của một người trẻ tuổi, chưa từng học nghề, càng chưa từng làm nghề, cái nghề truyền hình vốn đào thải khốc liệt. Thế thì tôi sẽ làm sao đây ở nơi cạnh tranh đó? Các chị các anh, nhiều người đã thành danh, đã là những tên tuổi. Những chị những anh khác đều là những gương mặt trẻ nổi trội. Tất cả rộng mở bàn tay đón người em út là tôi. Nguyễn Duy Thanh bảo: Hãy đi xuống đơn vị cùng anh. Đó là nơi những người trẻ như em rèn luyện trưởng thành.

Tôi nhớ như in lời anh và lăn mình vàosốngcùng bộ đội. Cái ngày ấy vất vả lắm. Bốn giờ sáng tự mình báo thức, khẽ khàng chui khỏi chăn ấm, nhóm lửa ăn bát cơm cà muối rau dưa rồi lọc cọc đạp xe ra bến, đi xe tuyến sang cơ quan 84 Lý Thường Kiệt. Nhà tôi ở một huyện nhỏ tỉnh Hưng Yên, đến cơ quan hơn hai mươi cây số, mất già một tiếng. Hôm nào cũng thế, trước sáu giờ sáng tôi đãcó mặt. Tôi vốn con nhà nông nên xác định phải lấy cần cù chăm chỉ bù những thiếu hụt về học hành, nghề nghiệp. Nhà văn Chi Phan khi ấy phụ trách Truyền hình Quân đội ở căn phòng riêng trên gác hai cũng đã sáng đèn. Hai chú cháu không chào hỏi nhau nhưng đều biết một ngày mới đã bắt đầu. Chính đức tính chăm chỉ của ông đã rèn tôi không phải bằng lời nói mà là hành động thường trực của mình. Tôi soạn các tờ báo, ghim đóng theo khuôn khổ đặt ngay ngắn trên bàn rồi mau chóng đun nước sôi, chuẩn bị trà, đánh ấm chén để các chú các anh bắt đầu buổi giao ban sớm. Công việc ngày này qua ngày khác, tôi mặc nhiên kiêm quản vai trò liên lạc của cơ quan. Cần bài vở đưa vào cơ quan Tổng cụcđánh máy: sẵn sàng. Cần sang Truyền hình Việt Nam đưa công văn: sẵn sàng. Cần gác cổng sắp xếp xe máy xe đạp của cộng tác viên tới làm việc: sẵn sàng. Những hôm làm việc khuya, đi mua cơm mua cháo cho các anh, tôi đều nhất nhất xung phong. Tôi nhập gia đình truyền hình tự nhiên và có phần an nhiên như vậy. Mọi người cũng tận tình chỉ bảo nghề cho tôi. Từng câu từng chữ, từng khuôn hình, từng vệt ánh sáng, cả những đường ăn nết ở ở đời. Anh Duy Thanh là người truyền nghề nhiều và tinh. Anh khẳng định tôi sẽ theo được nghề. Anh luôn rủ tôi đi làm những phóng sự dài về văn hoá thể thao. Anh bảo, chú phải phát huy thế mạnh văn học trong làm truyền hình mới có nét riêng và mới định danh nghề nghiệp được. Buổi chúng tôi đến chào để anh lên đường theo đoàn cấp cao thăm nước bạn Lào vào mùa hè năm 1998 định mệnh, cũng là khi anh đang giao tôi thực hiện một phóng sự dài về bóng đá Thể Công, đội đang trên đà vô địch nhưng anh đã sớm nhìn thấy những điểm yếu, những hụt hẫng chiến lược của nó. Duy Thanh rất yêu bóng đá. Anh là bạn thân của huấn luyện viên trưởng Vương Tiến Dũng khi ấy đang cầm trịch đội bóng. Cái ngày Thể Công không còn tên nữa, nước mắt tôi đã rơi, không riêng vì tiếc nuối thương hiệu đội bóng Quân đội mà còn cả nhớ đến anh. Hẳn còn sống, chắc chắn Duy Thanh sẽ không chịu để mất tên Thể Công dễ dàng như thế.

Trước hôm anh đi Lào, buổi chiều anh mời mấy phóng viên trẻ ra quángần sân Cột Cờ. Bên cốc bia sủi bọt trắng, anh dặn tôi về những phỏng vấn với người yêu đội Thể Công. Anh bảo phải để họ cho roi cho vọt mới mong đội bóng trưởng thành bền vững. Đã có dấu hiệu ngôi sao ở đội bóng bắt đầu xuống dốcđấy. Tôi bảo, hay chờ anh về vì với những bậc đa đề làng bóng đá, tôi chưa chắc đã tiếp cận được. Anh bảo tôi hãy mạnh dạn lên. Mình làm vì nghề, vì đội bóng chứ đâu phải tên tuổi danh dự cá nhân ai đó. Anh đã điện thoại cho các vị ấy cả rồi. Phần lời bình anh hoàn toàn tin tưởng ở tôi. Anh bảo, nếu chú viết bớt ôi a đi thì sẽ sắc hơn. Chú vẫn còn làm văn trong lời bình. Lời bình cần chất văn học nhưng tuyệt đối tránh làm văn trong đó. Những lời của anh, cả sau này khi anh đã mất, ở những lời bình phim xuất sắc nhất được các giải thưởng của tôi, đều ít nhiều ảnh hưởng từ những căn dặn ấy…

Ngay chiều hôm sau, cả cơ quan lặng đi khi nghe thông tin: Máy bay đoàn công tác bị rơi ở Xiêng Khoảng. Buổi tối, thời sự đưa tin.

Chúng tôi bị sốc nặng. Tất cả lầm lũi, ngơ ngác, đau đớn nhưng vẫn mong chờ một màu nhiệm nào đó. Căng thẳng nhất có lẽ là vợ anh.

Chị đến cơ quan với một tâm thế rằng anh chưa hi sinh. Cơ quan không được phát tin hay có động thái gì. Anh vẫn còn sống. Cái sự máy bay rơi kia, chưa chắc đã phải sự thật. Mà máy bay có rơi thật đi nữa thì anh vẫn còn sống trong cánh rừng ở nước bạn Lào. Một ngày chị khẳng định thế. Nhiều ngày chị khẳng định thế. Tất cả cơ quan căng thẳng. Không riêng gì truyền hình mà cả các cơ quan cấp trên, cấp rất cao đều đang tất bật, dốc hết sức vào việc tìm kiếm dù rất khó khăn. Việc tiếp cận khu vực máy bay rơi trên đỉnh núi cao hơn hai nghìn mét là vô cùng phức tạp trong mùa mưa nước bạn, trời âm u cả ngày cũng như đêm. Những tiểu đoàn đặc công hai nước vạch đá, xuyên rừng, tiếp cận mục tiêu để xác định rõ người mất người còn, liên tiếp báo về những thông tin xấu. Ngay cả Đại tướng Chu Huy Mân, một người lính dày dặn chiến trường qua mấy cuộc chiến tranh cũng vô cùng bồn chồn, bởi con ông, Thượng tá Chu Tấn Sơn cũng ở trong đoàn công tác.

Nhưng sự thực đau lòng vẫn diễn ra.

Toàn bộ đoàn công tác với nhiều sĩ quan cao cấp đã hi sinh.

Cái thông tin ghê gớm ấy giáng xuống đầu những người lính thời bình chúng tôi. Trong đám tang kéo dài ấy, có lúc tôi tưởng như không chịu đựng nổi. Nhìn dãy quan tài kẽm phủ cờ đỏ nằm im lặng trong hội trường sân bay Gia Lâm không một ai cầm lòng được. Ngoài kia trời mưa như trút nước. Sấm nổ đì đoành không dứt. Những vệt sét nhoáng trắng trên vòm trời xám xịt nước mưa. Từ tờ mờ sáng, trong hội trường vắng ngắt, tôi thấy rờn rợn khi nhìn vào đôi cầu vai rung rung cùng mái đầu bạc trắng của Đại tướng Chu Huy Mân đang ôm những chiếc quan tài kẽm có phủ cờ của đồng đội ông, của con ông. Những mất mát hi sinh này vị tướng trận có mấy chục năm đằng đẵng đánh Pháp, đánh Mĩ, chiến đấu ở biên giới phía Nam, biên giới phía Bắc... làm sao ngờ được. Tôi đứng như trời trồng không bước được khỏi hội trường, nước mắt cứ thế rơi ra.

Tác giả (thứ hai từ trái qua) và gia đình liệt sĩ Ngô Văn Vinh - Ảnh: PV

Cha mẹ anh Nguyễn Duy Thanh không ngờ là người đứng vững nhất. Cha anh, mái đầu bạc nâng cô con dâu và các cháu đã như tàu lá héo bên ngôi mộ đang lấp đất. Trên trời sấm vẫn nổ đì đoành. Tôi chưa từng chứng kiến đám tangnào đông người và nhiều nước mắt đến vậy. Em trai liệt sĩ Nguyễn Duy Thanh, anh Việt - khi đó là sĩ quan Cục đối ngoại, Bộ Quốc phòng, nén nỗi đau cùng cơ quan đoàn thể thu xếp công việc trong tang lễ. Sau này tôi khá thân với anh và nhận ra, mỗi khi có người hi sinh, những người thân đều trưởng thành vượt bậc dù không nói nên lời.

Lần đầu tiên tôi chứng kiến liệt sĩ thời bình là như thế.

Sau này, tưởng nhớ anh, nhớ lời căn dặn của anh, tôi thường lăn mình xuống với bộ đội, đặc biệt nơi nào có chiến sĩ ta hi sinh, tôi thường sớm có mặt. Đi vì được phân công đã đành, tôi đi còn vì sự thôi thúc của trái tim mình. Gia đình dòng họ tôi cónhiều liệt sĩ. Hôm công tác Điện Biên, vào nghĩa trang liệt sĩ, tôi lặng người bởinhững tấm biatrong đó có nhiều người mang dòng họ Phùng. Thắp những nén hương thơm mà lòng day dứt dưới trời xanh mây trắng. Đã hơn nửa thế kỉ, sao những người hi sinh tuổi mười tám đôi mươi vẫn trẻ trung thế này. Dưới đất là xương cốt người đã khuất. Có những người không vẹn nguyên thi thể. Có cả những ngôi mộ gió chỉ đất và đất. Nhưng chính họ, đã làm cho lá cờ Tổ quốc tung bay, đã làm nên non sông của ngày hôm nay mà chúng ta đang sống. Những buổi đi nghĩa trang Thành Cổ, nghĩa trang Đường 9, nghĩa trang Trường Sơn, trước trùng trùng mộ trắng, hàng vạn ngôi sao vàng nhấp nháy trên mộ các chị các anh. Gió thổi miên man. Cỏ xanh. Trời xanh. Những dòng sông xanh nơi đất mẹ. Và xa kia là biển xanh vạn dặm mà tổ tiên từng vùi xương trắng máu đào. Năm nào trở lại các nghĩa trang dâng hương cho các chị các anh, chúng tôi đều vẹn nguyên một cảm xúc thương tiếc khôn khuây. Hình hài nào chả do cha mẹ sinh thành. Nào ai ước muốn chiến tranh để những chàng trai cô gái mười tám đôi mươi phải lấy thân mình hiến dâng cho Tổ quốc. Tổ quốc của chúng ta, vẻ đẹp đầu tiên phải là vẻ đẹp những anh hùng liệt sĩ.